Rozwód „międzynarodowy” – kiedy i na jakich zasadach przebiegać będzie postępowanie między Polakiem, a osobą mieszkającą za granicą?

Współcześnie, w dobie dużej mobilności społecznej i stosunkowo łatwej migracji, coraz częściej można natknąć się na przykłady małżonków mieszkających w dwóch różnych państwach, a nawet – na dwóch różnych kontynentach. W przypadku rozpadu więzi małżeńskiej rodzi się wówczas istotne zagadnienie prawne – w jakim kraju powinno zostać przeprowadzone postępowanie rozwodowe oraz jakie prawo będzie miało zastosowanie do oceny zasadności żądania rozwodu? Odpowiedź na to pytanie wymaga uwzględnienia zarówno przepisów krajowych, jak i norm prawa międzynarodowego prywatnego oraz unijnego.

Które prawo jest właściwe?

W Polsce kwestie prawa właściwego do oceny zasadności rozwodu reguluje ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe. Zgodnie z jej przepisami rozwód podlega:

• Wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili zgłoszenia żądania rozwodu
• Jeśli “wspólne prawo ojczyste” nie istnieje – prawu państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania
• Jeśli małżonkowie nie zamieszkują w jednym państwie – prawu państwa, w którym małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zwykłego pobytu, o ile jedno z nich nadal tam przebywa
• W przypadku braku powyższego – prawu polskiemu.

Polska nie przystąpiła do rozporządzenia Rzym III, regulującego wybór prawa w sprawach rozwodowych w niektórych krajach UE, zatem w Polsce zastosowanie mają wyłącznie przepisy krajowe.

Sądy w Unii Europejskiej

Jeśli chodzi o właściwość sądu podczas rozwodu mieszkańców państw członkowskich UE, zastosowanie znajdzie przede wszystkim rozporządzenie “Bruksela II ter”, zgodnie z którym znaczenie pierwszorzędne w tej kwestii ma miejsce zwykłego pobytu małżonków oraz ich obywatelstwo. Jurysdykcję w sprawach dotyczących rozwodu mają bowiem sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium:

• oboje małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu, lub
• małżonkowie mieli ostatnio wspólne miejsce zwykłego pobytu, pod warunkiem że jedno z nich nadal tam przebywa, lub
• pozwany ma miejsce zwykłego pobytu, lub
• w przypadku wspólnego pozwu – jedno z małżonków ma miejsce zwykłego pobytu, lub
• powód ma miejsce zwykłego pobytu i przebywał tam co najmniej przez rok bezpośrednio przed wniesieniem pozwu, lub
• powód ma miejsce zwykłego pobytu i przebywał tam co najmniej sześć miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu, jeżeli jest obywatelem danego państwa członkowskiego (lub ma tam domicile – w odniesieniu do Irlandii lub Malty).
• jeżeli oboje małżonkowie są obywatelami tego samego państwa członkowskiego, sądem właściwym może być również sąd tego państwa – niezależnie od miejsca pobytu.

A poza Unią?

Rozporządzenia unijne dotyczące jurysdykcji i prawa właściwego w sprawach rozwodowych obowiązują wyłącznie w tych państwach członkowskich Unii Europejskiej, które są nimi związane, tj. które przystąpiły do danego rozporządzenia. 

W Polsce kwestii jurysdykcji w sprawach rozwodowych dotyczy art. 1103(2) Kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z jego treścią, sprawy o rozwód należą do jurysdykcji sądów polskich także wtedy, gdy:

•  oboje małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania lub ostatnie miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli jedno z nich nadal ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej, lub
• małżonek będący powodem ma co najmniej od roku bezpośrednio przed wszczęciem postępowania miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej, lub
• małżonek będący powodem jest obywatelem polskim i ma co najmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wszczęciem postępowania miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej, lub
• oboje małżonkowie są obywatelami polskimi.

Jurysdykcja krajowa jest wyłączna, jeżeli oboje małżonkowie są obywatelami polskimi oraz mają miejsce zamieszkania i miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej. 

Należy również pamiętać, że każdy kraj posiada własne przepisy krajowe, które regulują jurysdykcję w sprawach małżeńskich z elementem transgranicznym. Oprócz tego, znaczenie mogą mieć również umowy międzynarodowe zawarte przez dane państwo (Polska posiada taką umowę na przykład z Austrią, Francją czy Ukrainą).

Powyżej opisano najważniejsze zasady ustalania prawa właściwego w sprawach rozwodowych oraz jurysdykcji sądów, nie obejmujące takich zagadnień, jak alimenty czy władza rodzicielska nad małoletnimi dziećmi rozwodzących się stron. Zagadnienia te wymagają głębszej analizy, a sprawy rozwodowe z elementem międzynarodowym mogą być jeszcze bardziej złożone, dlatego ważne, by przed wszczęciem postępowania dokładnie przeanalizować szczegóły sprawy.