Korekta płci metrykalnej w polskim prawie

UWAGA od dnia publikacji tego posta doszło do wydania uchwały Sądu Najwyższego z 4 marca 2025 roku, wpływającej na podejście do kwestii tranzycji płciowej – więcej: Tranzycja płciowa w polskim prawie – ważna uchwała

Korekta płci metrykalnej to temat trudny i kontrowersyjny – i to w najmniejszym stopniu jeśli chodzi o kwestie prawne. To na kwestiach prawnych jednak się skupmy.

Brak w polskim prawie procedury dedykowanej wprost omawianemu zagadnieniu. Rozwiązanie wypracowane zostało przez polskie orzecznictwo i polega na złożeniu pozwu o ustalenie, przewidzianego w art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego. 

Warto pamiętać, że nie zawsze postępowanie sądowe zakończy się sukcesem – czasem z uwagi na zbyt słabe dowody, czasem – ze względu na prezentowane przez sąd poglądy prawne (sąd może np. nie zgodzić się z cytowaną powyżej linią orzeczniczą). 

Kogo należy wskazać w pozwie?

Jako pozwanych osoba domagająca się prawnej zmiany płci musi wskazać swoich rodziców, a jeśli rodzice nie żyją – w ich miejsce ustanowiony zostać musi kurator (tak: Wyrok SN z 10.01.2019 r., II CSK 371/18, OSNC 2019, nr 10, poz. 104.). Dlaczego? Dlatego, że wyrok uwzględniający powództwo o ustalenie stanowić będzie podstawę ujawnienia zmiany płci jedynie w akcie urodzenia powoda, w którym wpisani są jego rodzice (art. 60 p.a.s.c.).

W przywołanym powyżej wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że pozwanymi w sprawie o ustalenie płci nie będą żadne inne osoby – a więc ani małżonek, ani dzieci powoda (mimo, iż w ich życiu ustalenie płci odegra niewątpliwie znaczącą rolę), bo nie figurują oni w akcie urodzenia odpowiednio małżonka lub rodzica. Wzgląd na dobro innych, w szczególności na dobro małoletnich dzieci, może mieć znaczenie przy rozpatrywaniu zasadności powództwa, ale nie oznacza, że osoby te muszą brać udział w procesie. Warto zaznaczyć, że w orzecznictwie pojawiały się także zdania odmienne. 

Co trzeba wykazać?

Aby dowieść zasadności powództwa wykazać należy przede wszystkim, że powód jest osobą, u której występuje trwałe (kryterium trwałości jest tutaj kluczowe) poczucie przynależności do płci odmiennej od tej, która jest wpisana w akcie urodzenia. Do wykazania wskazanego faktu przydatne będą różne środki dowodowe, jak zeznania świadków czy przesłuchanie samych stron. Sąd dopuści dowód z opinii biegłych seksuologów, psychologów i psychiatrów, aby ustalić transseksualizm powoda i wykluczyć zaburzenia psychiczne, zaburzenia osobowości etc. (korzystne będzie także przedłożenie prywatnie uzyskanych zaświadczeń i opinii lekarskich w tym zakresie).

W każdym powództwie o ustalenie wykazany musi zostać także interes prawny („interes prawny występuje wtedy, gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości, a jednocześnie interes ten nie podlega ochronie w drodze innego środka” – M. Manowska [w:] A. Adamczuk, P. Pruś, M. Radwan, M. Sieńko, E. Stefańska, M. Manowska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-477(16), LEX/el. 2022, art. 189.).  Interes prawny w omawianym postępowaniu wywieść można z faktu niepewności sytuacji prawnej powoda, który czuje się trwale związany z płcią inną, niż ujawniona w jego akcie urodzenia. Jednocześnie, polskie prawo nie przewiduje innej drogi do osiągnięcia zamierzonego przez powoda celu.

Skuteczność powództwa a operacyjna korekta płci

W wyroku z 19.01.2021 r., 2145/16, X I Y v. RUMUNIA, LEX nr 3108029, Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że „odmowa uznania prawnego przez krajowe organy władzy zmiany płci biologicznej skarżących ze względu na nieprzeprowadzenie chirurgicznego zabiegu korekty płci stanowiła nieuzasadnione naruszenie prawa skarżących do poszanowania ich życia prywatnego.”.

Co więcej, dopiero po uprawomocnieniu się wyroku o zmianie płci metrykalnej możliwe będzie przystąpienie przez lekarzy, oczywiście za zgodą osoby transseksualnej, do zabiegu operacyjnej zmiany płci – zabieg taki prowadzić będzie bowiem do skutków, które w przypadku braku wyroku o zmianie płci metrykalnej określić można by jako ciężki uszczerbek na zdrowiu (a więc przestępstwo).

Jakie będą skutki orzeczenia zgodnego z żądaniem?

Jak wskazał Sąd Najwyższy w przytaczanym już postanowieniu, „w przypadku ustalenia w wyroku, że nastąpiła zmiana płci człowieka, orzeczenie takie działa ze skutkiem ex nunc i jest podstawą do ujawnienia tej okoliczności w aktach stanu cywilnego w formie wpisu dodatkowego na podstawie art. 21 ustawy z 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego.”

Oznacza to, że w akcie urodzenia powoda wpisana zostanie płeć inna niż dotychczas, a o wyroku uczyniona zostanie stosowna wzmianka. Co ważne, zmiana płci nie wpływa na przykład na stosunek między dokonującym korekty płci rodzicem a dziećmi  – „Wyrok ustalający płeć rodzica nie stanowi podstawy do dokonania wzmianki dodatkowej w akcie urodzenia dziecka urodzonego przed uprawomocnieniem się tego wyroku. Wyrok ten nie wpływa też na zakres praw rodzicielskich. Prawa i obowiązki dziecka wobec rodziców i rodziców wobec dziecka są takie same bez względu na płeć dziecka i bez względu na płeć jego rodzica.” (Wyrok SN z 10.01.2019 r., II CSK 371/18, OSNC 2019, nr 10, poz. 104.).

Po uprawomocnieniu się powództwa kierownik właściwego urzędu stanu cywilnego dokona stosownych zmian w akcie urodzenia – zmieni się imię i (ewentualnie) nazwisko, jak również ujawniona na akcie płeć. Osoba zainteresowana wystąpić musi także o nadanie nowego numeru PESEL (w numerze PESEL “zakodowana” jest informacja o płci). 

Wymogi formalne pozwu

Pozew złożyć trzeba będzie do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania rodziców (tj. pozwanych) wraz z dowodem uiszczenia opłaty 600 złotych. 

Ciekawe orzeczenia

• Wyrok ETPC z 19.01.2021 r., 2145/16, X I Y v. RUMUNIA, LEX nr 3108029.
• Wyrok SN z 10.01.2019 r., II CSK 371/18, OSNC 2019, nr 10, poz. 104.
• Postanowienie SN z 22.03.1991 r., III CRN 28/91, LEX nr 519375.
• Uchwała SN z 22.09.1995 r., III CZP 118/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 7.
• Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 29.09.2021 r., I C 1586/21, LEX nr 3280671.