Czy da się w Polsce przeprowadzić postępowanie spadkowe po osobie zmarłej, która mieszkała za granicą?

Chyba każdy z nas ma współcześnie krewnego, który wyemigrował i stale zamieszkuje za granicą (może nawet sami jesteśmy “tym krewnym”). Sprawy spadkowe po kimś, kto żył i umarł poza Polską, a zostawił spadkobierców i/lub w kraju mogą nastręczyć wielu trudności. Trzeba przecież ustalić nie tylko, który sąd lub organ będzie właściwy do stwierdzenia nabycia spadku, ale także – według jakich przepisów to zrobi (a przepisy spadkowe w różnych państwach mogą się od siebie skrajnie różnić). Czy i na jakiej podstawie sprawę spadkową będzie można załatwić w Polsce? O tym niżej…

Poniżej opisane kwestie dotyczą osób, których ostatnim stałym miejscem pobytu było inne państwo. Jeśli ktoś zmarł na przykład podczas wakacji, delegacji lub krótkiego wyjazdu w odwiedziny – nie ma wątpliwości, że ostatnim stałym miejscem jego pobytu był nasz kraj.

Zmarły stale zamieszkujący poza Unią Europejską

Trochę paradoksalnie, przeprowadzenie spadku po osobie mieszkającej poza UE jest prostsze – zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego sprawy spadkowe, jeżeli spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim, należą do jurysdykcji naszych sądów (albo notariuszy, w przypadku Aktów Poświadczenia Dziedziczenia). Sąd polski będzie również mógł orzekać, jeżeli majątek spadkowy albo znaczna jego rzecz znajdują się w Polsce. Co więcej w odniesieniu do wchodzących w skład spadku nieruchomości położonych w Rzeczypospolitej Polskiej taka jurysdykcja ma charakter wyłączny – czyli żadne sądy zagraniczne nie mogą w tej materii wiążąco orzekać. Jeśli spadkodawca zmarł na przykład w USA i sąd amerykański stwierdził nabycie spadku na naszą rzecz – wciąż nie będziemy mogli wpisać się w księgach wieczystych położonych w Polsce nieruchomości należących wcześniej do zmarłego.

Prawem właściwym w sprawach spadkowych jest prawo państwa miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy w chwili śmierci. Oznacza to, że sąd polski, jeśli będzie orzekał w sprawie spadku po osobie mieszkającej stale w innym kraju – będzie musiał zapoznać się z przepisami spadkowymi obowiązującymi w tym kraju i zgodnie z nimi orzec. Pamiętajmy o tym, szczególnie sporządzając testament.

Zmarły zamieszkujący w jednym z państw Unii Europejskiej

17 sierpnia 2015 roku Polskę zaczęło wiązać rozporządzenie nr 650/2012, zgodnie z którym prawo do orzekania w sprawie spadku po zmarłym mają sądy tego państwa członkowskiego UE, w którym to państwie zmarły miał ostatnie miejsce zwykłego pobytu. Rozporządzenie dotyczy spraw spadkowych po wszystkich zmarłych po dacie 17 sierpnia 2015 roku i wyprzedza właściwie wszystkie przepisy regulujące jurysdykcję w naszym Kodeksie postępowania cywilnego (także przepis, zgodnie z którym wyłączną jurysdykcję w odniesieniu do nieruchomości mają sądy polskie, tu nie znajdzie zastosowania). Jeśli nasz krewny zmarł wcześniej – przeprowadzimy formalności spadkowe w Polsce bez żadnego problemu.

Co więcej, zasadniczo prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci. Oznacza to, że żeby choćby ustalić krąg spadkobierców po zmarłym zajrzeć musimy do przepisów obcego prawa. 

Od powyższego są jednak wyjątki: 

• Wyjątkowo, jeśli ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z innym państwem niż to, w którym stale przed śmiercią przebywał, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa;

• Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku.

Jeśli planujemy przeprowadzkę za granicę, a jednocześnie nasza rodzina i majątek zostają w Polsce, moja rada jest taka: korzystajmy z uprawnienia do wyboru prawa, któremu będzie podlegało dziedziczenie po nas. Takie uprawnienie zrealizować można poprzez stosowny zapis w testamencie. Wybór prawa polskiego może naszym bliskim sporo ułatwić – przeprowadzanie spadku za granicą jest trudne (trzeba znać język i przynajmniej trochę rozeznawać się w procedurach) i przede wszystkim kosztowne. Taki zapis w testamencie otwiera natomiast przed naszymi spadkobiercami możliwość przeniesienia sprawy spadkowej do Polski poprzez zawarcie tzw. umowy prorogacyjnej.

Przykład klauzuli o wyborze prawa polskiego:

Jako obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z art. 22 ust. 1 i 2 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz. U. UE. L. z 2012 r. Nr 201, str. 107 z późn. zm.) niniejszym oświadczam, że dokonuję wyboru prawa polskiego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po mnie.

Akt zgonu osoby zmarłej za granicą

Do wszczęcia postępowania spadkowego po osobie zmarłej za granicą potrzebny będzie akt zgonu. Żeby uzyskać taki akt należy:

• Dokonać rejestracji zgonu, który nastąpił poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej i nie został tam zarejestrowany (w tym jeśli w państwie, w którym nastąpił zgon, w ogóle nie prowadzi się rejestracji stanu cywilnego),
• Złożyć wniosek o transkrypcję zagranicznego aktu zgonu (czyli o “wierne i literalne przeniesienie treści zagranicznego dokumentu stanu cywilnego zarówno językowo, jak i formalnie, bez żadnej ingerencji w pisownię imion i nazwisk osób wskazanych w zagranicznym dokumencie stanu cywilnego”) – wniosek taki może złożyć do wybranego kierownika urzędu stanu cywilnego osoba, która wykaże interes prawny lub interes faktyczny w transkrypcji dokumentu potwierdzającego zgon,
• Złożyć wniosek o odtworzenie treści zagranicznego dokumentu potwierdzającego zgon, jeśli uzyskanie jego odpisu nie jest możliwe lub wiąże się z poważnymi trudnościami – wniosek może złożyć do wybranego kierownika urzędu stanu cywilnego osoba, która wykaże interes prawny lub faktyczny w odtworzeniu dokumentu potwierdzającego zgon.

Więcej o tym:

• Jak wyglądają zasady dziedziczenia w Stanach Zjednoczonych: Dziedziczenie po mieszkańcu USA
• Jak wygląda procedura spadkowa w USA: Procedura spadkowa w Stanach Zjednoczonych
• Jak przeprowadzić sprawę spadkową po mieszkańcu USA: Nabycie spadku po mieszkańcu USA krok po kroku
• Jak wyglądają zasady dziedziczenia w Irlandii: Dziedziczenie po mieszkańcu Irlandii